ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 10، دی 1403 ، شماره پی در پی 104

شیوه های بازسازی هویت ایرانی با تکیه بر الگوی «دوگانه سازی خود و دیگری» در سفرنامۀ صفیر سیمرغ

صفحه (1 - 19)
اعظم خواجوی ، ناهید عزیزی (نویسنده مسئول)، فوزیه پارسا
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1403

چکیده

زمینه و هدف: الگوی تقابلهای دوگانه، از کهنترین شیوه های بیان مضمون در نزد بشر است و بطور ویژه، الگوی «دوگانه سازی خود و دیگری» در متون ایرانی، سابقۀ بسیار کهن دارد. ترسیم کیستی «من» و تبیین هویت ایرانی از طریق برجسته سازی دیگری، از دیرباز در آثار شاعران و نویسندگان پارسی مطرح بوده است و این پدیده در متون ایرانی باستان و میانه نیز به نحو چشمگیر حضور داشته است. در دورۀ اسلامی با تکرار پرتعداد تقابل‌ ایرانیان با دیگر اقوام و ملتها و ادیان و فرهنگها، در قالب تهاجمها و ورود اعراب، ترکان، مغولان، ازبکان، عثمانیان و اروپاییان، مسئلۀ بازیابی و بازسازی هویت ایرانی در متون فارسی تداوم یافت و بطور ویژه از دورۀ قاجاریه و عصر مشروطه به بعد، تبدیل به عنصری بسیار پررنگ و تعیین‌کننده در متون فارسی شد. در این مقاله با تکیه بر سفرنامۀ صفیر سیمرغ که گزارش سفر محمدعلی اسلامی ندوشن به هر دو ساحت جغرافیایی و فرهنگی خودی و دیگری است، نحوۀ کاربست الگوی «دوگانه سازی خود و دیگری» در جهت بازسازی هویت ایرانی بررسی میشود.

روش تحقیق: مقالۀ حاضر، مبتنی بر دو روش تحلیلی و توصیفی است. در ابتدا بنیانهای نظری بحث خود و دیگری و مقولۀ هویت و هویت ایرانی، تبیین و توصیف میشود و سپس شیوۀ بازسازی هویت از طریق ترسیم خود و دیگری در سفرنامۀ صفیر سیمرغ اثر محمدعلی اسلامی ندوشن، تحلیل میگردد.

یافته ها: از دید اسلامی ندوشن در سفرنامۀ صفیر سیمرغ، ساحت خود عبارت است از تاریخ با مقداری جغرافیا و ساحت دیگری عبارت است از جغرافیا با کمی تاریخ. او در راستای اجرای الگوی «دوگانه سازی خود و دیگری»، پس از توصیف ساحت خود (شهرهای ایرانی)، ساحت دیگری را به گونه ای ترسیم میکند که قابل تقسیم به سه زیرساحت خودِ دیگرشده (افغانستان؛ تکیه بر شباهتها)، دیگریِ خودشده (ترکیه؛ توصیف تفاوتهای حاوی شباهت) و دیگری مطلق (کشورهای غربی؛ تکیه بر تفاوتها) است و در آیینۀ این سه زیرساحتِ دیگری، به ترسیم چهرۀ خود (هویت ایرانی) میپردازد.

نتیجه: شیوۀ بازسازی خود ایرانی در صفیر سیمرغ، مبتنی است بر بازگویی مشترکات تاریخی ایران با دو ساحت خودِ دیگرشده و دیگریِ خودشده و سپس ذکر مفترقات جدی و بارز هویت ایرانی با سرزمینهای ساحتِ دیگری. دیگر نکتۀ بسیار بارز دربارۀ شیوه و سبک کار اسلامی ندوشن در صفیر سیمرغ، آن است که این سفرنامه، نه سفر در جغرافیا، بلکه سفر در تاریخ است و عنوانهای جغرافیایی، بهانه ای برای نویسنده برای سفر در تاریخ هستند.

کلمات کلیدی
سفرنامه , صفیر سیمرغ , محمدعلی اسلامی ندوشن , خود , دیگری , هویت ایرانی.

• ابوالحسنی، سیدرحیم.(1387). «مولفه های هویت ملی با رویکردی پژوهشی». سیاست. دوره ۳۸. شمارۀ ۴. صص1-۲۲.
• احمدی، حمید. (1383). ایران هویت، ملیت، قومیت. چاپ اول. تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
• باختین، میخائیل. (1373). سودای مکالمه، خنده، آزادی. ترجمۀ محمدجعفر پوینده. چاپ اول. تهران: چشمه.
• _________. (1391). تخیل مکالمه ای. ترجمۀ رویا پورآذر. چاپ سوم. تهران: نشر نی.
• بیگدلی، علی. (1384). سیر تحول و تکوین هویت ملی در ایران. تهران: موسسه مطالعات ملی و تمدن ایرانی.
• تاجیک، محمدرضا. (1383). جهانی شدن و هویت. تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
• ترجمه ‌چند متن‌ پهلوی. (1379). گزارش محمد تقی بهار، به کوشش محمدگلبن، چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• تودوروف، تزوتان. (1377). منطق گفتگویی میکاییل باختین. ترجمه داریوش کریمی. ، چاپ اول. تهران: طرح نو.
• جنکینز، ریچارد. (1381). هویت اجتماعی. ترجمۀ تورج یاراحمدی. تهران : شیرازه.
• دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
• روایت‌پهلوی. (1367). ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
• سارتر، ژان پل. (1380). اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر. ترجمه مصطفی رحیمی. چاپ نهم. تهران: انتشارات نیلوفر.
• فلاح، مرتضی. (1387). «نقش زبان فارسی در گسترش هویت ملی و فرهنگی ایران». مطالعات ملی تابستان. شمارۀ ۳۴. صص ۳–۳۰.
• کرمی، حسین. (1385). انسان شناخت؛ تطبیقی در آرای صدرا و یاسپرس. چاپ اول. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• گاردینر، مایکلو (1381). «تخیل معمولی باختین». ارغنون. ترجمۀ یوسف اباذری. شمارۀ 20. صص 34-66.
• گردیزی، ابوسعید عبدالحی. (1347). زین‌الاخبار. به تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
• گلمحمدی، احمد. (1381). جهانی شدن، فرهنگ، هویت. تهران: نشر نی.
• قدیانی، عباس. (1381). تاریخ ادیان و مذاهب در ایران. تهران: فرهنگ مکتوب.
• معین، محمد. (1384). فرهنگ فارسی. تهرام: امیرکبیر.
• مکاریک، ریما. (1384). دانشنامه نظریه های ادبی. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. چاپ اول. تهران: آگه.
• Erikson, Erik. (1960). the problem of ego identity, identity and anxiety. New York: the free press Foucault.
• Foucault, M .(1970). The archaeology of knowledge. London: Pall Mall Press.